صحیفه سجادیه

بی‌تردید آنچه از زندگی ائمه اطهار(ع) پیداست، این است که آن بزرگواران در هر برهه از تاریخ که بوده‌اند، با توجه به مقتضیات زمان خویش سلاح برداشته و با حکومت جور و ستمگران زمان می‌جنگیده‌اند؛ یک جایی سلاح نبرد امام، شمشیر بوده است، یک زمانی علم و دانش، یک زمانی شرکت در مجالس بحث و مباحثه و... که این امر در دوران امامت امام سجاد(ع) به شکل دعا و نیایش ظاهر می‌شود. شاید برخی تصور کنند اینکه امام زین العابدین(ع) به جای آنکه  به صورت مستمر، رودرروی حاکمان جابر و جائر قرار گیرند، محراب و دعا و نیایش را انتخاب کردند، نوعی سکوت آن حضرت در برابر آنان بوده است که نوعی برداشت غلط و اشتباه می‌باشد. زیرا دوران زندگی و امامت آن حضرت یکی از پرتنش‌ترین دوره‌های زندگانی ائمه اطهار(ع) می‌باشد که حکومت ستمگر بنی امیه پس از به شهادت رساندن امام حسین(ع) و شهدای کربلا به خیال خود که انتقام جنگ بدر، حنین و احزاب را گرفته‌ و این گونه کینه بنی‌امیه را نسبت به خاندان رسول خدا(ص) کمی التیام بخشیده‌اند، در آن دوره جور و خفقان به دنبال آن بودند تا از هر فرصت پیش آمده برای سرکوب و حتی محو کردن بنی‌هاشم و شیعیان علی‌بن ابیطالب(ع) استفاده کنند. پس در این دوران پرفراز و نشیب است که امام سجاد(ع) برای حفظ جان شیعیان و نیز حفاظت از درخت راستین اسلام ناب محمدی(ص) به صورت غیر مستقیم وارد میدان نبرد با دشمن می‌شود و آن هم به دست گرفتن سلاح دعا و نیایش. البته نباید این مطلب را از خاطر دور ساخت که حلقه محاصره حاکمان نسبت به امام روز به روز تنگ‌تر می‌شد و حتی در برهه‌ای از زمان، آن حضرت اجازه سخنرانی و خطبه خواندن هم نداشت. پس آن بزرگوار، همان‌طور که اشاره شد از میدان مبارزاتی دعا و نیایش بهره جست، چنانچه ایشان در قالب همین ادعیه، همان سیره و روش حضرت علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را پیاده کرد و این چنین برای فرزندان خود، همچون امام محمدباقر(ع) و امام صادق(ع) خط مبارزاتی تازه‌ای را با توجه به شرایط زمان خودشان ایجاد کرد و ماحصل این مبارزات امام(ع) در سنگر محراب، ادعیه و نیایش‌های فراوانی شد که برخی از آنها همانند گوهرهای ناب و آسمانی در اختیار ما قراردارند.
باید اذعان داشت هر زمان نام مبارک امام زین العابدین(ع) را می‌شنویم، به همراه نام ایشان نام کتابی چون «صحیفه سجادیه» در ذهنمان خطور می‌کند؛ کتابی که شامل ادعیه آسمانی با مضامین بسیار گسترده‌ای چون عقیدتی، سیاسی، روان شناختی، اجتماعی، اقتصادی و... که کلمه به کلمه آن از حال و هوای خاصی برخوردار است. البته ذکر این نکتهلازم است که تنها اثر باقیمانده از امام سجاد(ع) «صحیفه سجادیه» نسیت. بلکه اغلب دعاهای پرمحتوایی که در کتبی چون «مفاتیح الجنان»، «مفتاح الفلاح» شیخ بهائی، «مصباح المجتهد» مرحوم سید بن طاووس و... آمده منسوب به امام سجاد(ع) است و چنانچه در ابتدای این نوشتار اشاره شد ما قصد داریم سمت و سوی نوشتارمان صحیفه سجادیه باشد.
صحیفه سجادیه که بدون هیچ شک و گمانی سندیت آن به امام زین العابدین(ع) می‌رسد، بعد از قرآن کریم و نهج البلاغه، معتبرترین نوشتار مسلمانان، بخصوص شیعیان است. این کتاب ارجمند در طول تاریخ تحت عناوینی چون «اخت القرآن»، «انجیل اهل بیت(ع)»، «زبور آل محمد(ص)» و «صحیفه کامله» یاد شده، مجموعه ادعیه‌ای است که امام سجاد(ع) آنها را در شرایط گوناگونی برای اصحاب خویش بیان کرده و در طول قرون متمادی از طرف ارادتمندان خاندان رسول خدا(ص) شرح‌های بسیاری بر آن نگاشته‌اند. صحیفه‌ای که هم اکنون وجود دارد، سندش به «بهاء الشرف» می‌رسد که این ادعیه را او از اجداد خویش به صورت ارث دریافت کرده است و زمان آن به سال 516 ه-.ق و ماه ربیع‌الاول می‌رسد که توسط بهاء الشرف رونویسی شده، هر چند که مرحوم علامه مجلسی(ره) در میان آثارش گاهی اوقات از صحیفه‌ای یاد می‌کند که مربوط به سال 333 ه-.ق می‌باشد در این جا ذکر این نکته لازم است که ادعیه مربوط به امام سجاد(ع) به نیایش‌های آن حضرت در صحیفه کامله سجادیه منحصر نمی‌باشد، بلکه به چندین برابر این ادعیه است که از آنها تحت عنوان مستد رکات یاد می‌شود که عبارتند از؛ صحیفه سجادیه، الصحیفه السجادیه الثانیه، الصحیفه السجادیه الثالثه،‌ الصحیفه السجادیه الرابعه، الصحیفه السجادیه الخامسه، الصحیفه السجادیه السادسه که در تمام اینها زیباترین ادعیه با مفاهیم بسیار والایی آمده است.
همان طور که اشاره شد ادعیه موجود در صحیفه سجادیه از جنبه‌های گوناگون حائز اهمیت است زیرا این ادعیه مفاهیمی چون سیاست، تربیت، روان شناسی و... را در خود دارند که حول محور خداوند و ارتباط انسان با وی حرکت می‌کنند. پس می‌توان گفت که این مجموعه ادعیه الهی از لایه‌های مختلفی تشکیل شده که هر لایه در بر دارنده مفاهیم بسیار والایی است؛ چنانچه به عنوان مثال درباب انسان مفاهیم یاد شده در صحیفه سجادیه را می‌توان در بخش‌هایی چون پیدایش و ساختار انسان، آغاز و فرجام انسان، ظرفیت‌های اخلاقی و رفتاری انسان، نوع دوستی انسان، اسیر خویشتن بودن انسان، حسادت و تنگ‌نظری انسان، ناشیکیبایی انسان، جهل و نادانی انسان و... تقسیم بندی کرد که هر کدام از آنها حرف و سخن خاص خودشان را دارند. پس بر همین اساس است که انسان نمونه و والا را از صحیفه سجادیه چنین می‌توان به دست آورد که او‌ایمان به توصیه دارد،‌ایمان به عدل دارد،‌‌ایمان به وحی و نبوت حضرت رسول(ص) دارد،‌ایمان به امامت دارد،‌ایمان به معاد و رستاخیز دارد،‌ایمان به حساب و کتاب آخرت دارد و چنین انسانی به این مراتب نمی‌رسد، مگر آنکه  شوق دیدار خداوند داشته باشد، دوستی با خداوند و بندگان او کند، آبادی دنیا و آخرت را برای خود و دیگران بخواهد، پاسداری از کرامت و عزت انسانی کند، احساس مسئولیت اجتماعی داشته باشد، حق مدار باشد، ظلم ستیز باشد، در برابر خداوند و بندگان خوب او سپاسگزار باشد و سرانجام اینکه در همه حال فروتن و خاضع باشد.
باید گفت در طول هزار و چند صد سال گذشته راجع به صحیفه سجادیه، سخنان و نوشتار بسیاری بیان شده است،‌از آن جمله مرحوم فیض الاسلام در این باب گفته: «این کتاب را هر کس از روی اخلاص و با نیت پاک بخواند و در فهم معانی آن‌اندیشه نماید، بی درنگ نور الهی در دل او تابیده و متوجه خداوند متعال می‌شود و به راه سعادت و نیک بختی دنیا و آخرت قدم می‌گذارد و یا حضرت امام خمینی(ره) در وصیت‌نامه سیاسی الهی خود را صحیفه سجادیه در کنار دیگر کتب برجسته اسلامی چنین یاد می‌کند: «ما مفتخریم که ادعیه حیات بخش که او را قرآن صاعد می‌خوانند، از ائمه معصومین(ع) ماست. مناجات شعبانیه امامان و دعای عرفه حسین بن علی(ع) و صحیفه سجادیه این زبور آل محمد(ص) و صحیفه فاطمیه(س) که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه(س) است از ماست.» جالب آنکه  غیر مسلمانانی که صحیفه سجادیه  را مطالعه کرده‌اند به بی نظیر بودن و حتی آسمانی بودن آن اذعان کرده‌اند، چنانچه «آندره کوفسکی» دانشمند و خاورشناس مسیحی که اهل لهستان بود، وقتی نسخه‌ای از ترجمه صحیفه سجادیه برای وی ارسال می‌شود، پس از مطالعه آن با نوشتن نامه‌ای چنین می‌گوید: «من عمیقا تحت تاثیر‌اندیشه‌های امام مسلمانان،‌ امام سجاد(ع) قرار گرفته ام که افکار بلند و متعالی او در صفحات صحیفه سجادیه تبلور یافته است. مطالعه این اثر گرانبها و دقت در مفاهیم و معارف سرشار این کتاب به شدت روح مرا تحت تاثیر قرار داده و مجذوب خود ساخته است و» .‌.‌.‌ و یا خانم پروفسور «آنه شمیل» محقق، مولوی شناس و نویسنده توانای آلمانی در یکی از مصاحبه‌هایش که اشاره‌ای به ادعیه اسلامی داشت، چنین می‌گوید: «من خودم همواره دعاها، احادیث و اخبار اسلامی را از اصل عربی آن می‌خوانم. بخش کوچکی از کتاب مبارک صحیفه سجادیه را به آلمانی ترجمه و منتشر کرده ام. قریب هفت سال پیش وقتی مشغول ترجمه دعای رویت هلال ماه مبارک رمضان و دعای وداع با آن ماه بودم، مادرم در بیمارستان بستری بود و من که به او سر می‌زدم، پس از آنکه  او به خواب می‌رفت، در گوشه‌ای از آن اتاق با آرامش به کار پاکنویس کردن ترجمه‌ها مشغول می‌شدم.»
به هر حال آنچه بیان شد شمه‌ای بود از ویژگی‌های منحصر به فرد و آسمانی صحیفه سجادیه که ذکر شد. امید که بتوان کاری کرد ادعیه گرانبهای این کتاب در جایجای زندگی‌مان حضور داشته و اثرات سازنده خود را باقی بگذارد.