امر به معروف و نهی از منکر

عن ابی جعفر(ع ) : « ان الامر بالمعروف والنهی عن المنکر فریضه عظیم بهاتقام الفرائض ... » : همانا امر به معروف و نهی از منکر واجب عظیم و بزرگی است که پابرجایی سایر واجبات به آن بستگی دارد. »
این حدیث شریف بیانگر اهمیت فوق العاده این فریضه و جایگاه ویژه آن در دین مبین اسلام است و از تعبیر رسا و دلپذیر « بهاتقام الفرایض » چنین استفاده می شود که امر به معروف و نهی از منکر از لوازم حکومت اسلامی به شمار می رود. چنانچه شرایط زمان و مکان ویژگی مخاطبان امر به معروف و نهی از منکر را درنظر بگیریم به ضرورت دقت و ظرافت تعیین کننده در انجام این فریضه پی خواهیم برد...
ماه محرم (که حرکت امام حسین (ع ) از مدینه به کربلا سفری در راستای تحقق و احیای امر به معروف و نهی از منکر بوده است ) فرصتی است مغتنم تا مبلغان بخشی از وظیفه الهی خود را انجام دهند...
مفهوم امر و نهی
این دو کلمه عربی وقتی به فارسی ترجمه شوند معنی « فرمان مثبت » و « فرمان منفی » به خود می گیرند « امر » در این جا به معنی فرمان به انجام دادن کاری و « نهی » به معنی فرمان به ترک و انجام ندادن آن کار است . چنانچه ملاحظه می شود نخستین چیزی که در فرمان دادن لازم است و در خود کلمه فرمان (امر یا نهی ) گنجانده شده مساله قدرت است زیرا شخص قوی و مقتدر است که می تواند فرمان بدهد.
مفهوم معروف و منکر
نخستین نکته ای که در این جا جلب توجه می کند وسعت و شمول و جامعیت مفهوم این دو کلمه است زیرا به طوری که از منابع لغوی استفاده می شود « معروف » هر کاری است که خوبی آن به وسیله عقل و شرع شناخته می شود و « منکر » نقطه مقابل آن است ; یعنی منکر هر کاری است که مورد انکار و تقبیح عقل و شرع قرار گیرد...
قرآن و امر به معروف و نهی از منکر
ریشه احکام شرعی را باید در قرآن و تفصیل و شاخه های آن را در سنت جست . قرآن کریم در آیه های فراوانی به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرده است که به برخی اشاره می شود.
« یومنون بالله والیوم الاخر ویامرون بالمعروف وینهون عن المنکر ویسارعون فی الخیرات واولئک من الصالحین » .
« ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر واولئک هم المفلحون » .
« کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله » (آل عمران آیات 114 و 104 و 110 )
« ان الله یامرو بالعدل والاحسان وایتا ذی القربی و ینهی عن الفحشا والمنکر ... » (سوره نحل آیه 90 )
از مجموع آیات در این باب درمی یابیم که فریضه امر به معروف و نهی از منکر از نظر اسلام بسیار پراهمیت است و همه از عالی و دانی باید برای اجرای آن همگام و همصدا شوند. درباره آیات امر و نهی بسیار می توان نوشت و شرح داد ولی تنها به نکاتی چند بسنده می کنیم :
1 ـ امر به معروف و نهی از منکر واجب است . این مسئله از بدیهیات است و هیچ یک از مسلمانان در وجوب آن تردید نکرده است .
2 ـ وجوب این فریضه در همه ادیان بوده و امتهای گذشته نیز بدان مکلف بوده اند .
3 ـ امر به معروف و نهی از منکر از شوون پیامبری است .
4 ـ ترک این فریضه علت نابودی جوامع گذشته بوده است .
5 ـ امر به معروف و نهی از منکر از حقوق متقابل مسلمانان است و افراد جامعه اسلامی در برابر آن مسئولند .
6 ـ این فریضه بر آگاهان واجب تر است چون عالمان دین مسئولیت بیشتری دارند .
7 ـ زنان نیز مکلف به امر به معروف و نهی از منکر هستند .
8 ـ امر به معروف و نهی ازمنکر نیازمند کسب قدرت است .
شیوه های عملی امر به معروف و نهی از منکر
هدف اساسی در امر به معروف و نهی از منکر تحقق معروف و زدودن منکر است . برای رسیدن به این هدف باید به دنبال موثرترین شیوه باشیم لذا در این مختصر به برخی از آنها اشاره می شود.
1 ـ تبلیغ عملی
اولین شیوه بسیار موثر در امر به معروف و نهی از منکر تبلیغ عملی است .
مهمترین عامل موفقیت پیامبراکرم (ص ) و ائمه (ع ) در گسترش مکتب در همین نکته نهفته است . پیامبراکرم (ص ) در حفر خندق و ساختن مسجد قبل از این که دیگران را تشویق به این کار کند خود پیشقدم بود همین طور امامان معصوم (ع ).
2 ـ احترام به شخصیت افراد
دومین اصلی که در تاثیر امر به معروف و نهی ازمنکر شایان توجه است احترام به شخصیت افراد می باشد. مرتکبان منکر تا وقتی که متجاهر به گناه نشده اند و علنی دست به آن نیالوده اند محترمند و نباید به هتک حرمت آنها پرداخت .
3 ـ ارشاد تدریجی
این توقع نابجایی است که بخواهیم کسانی را که در گرداب منکرات غلطیده اند یک باره از گرداب درآوریم و از آنها مسلمان زمان سازیم . اصولا تربیت امری تدریجی است و رذایل و فضایل هیچ کدام یک مرتبه در جان انسانها به وجود نمی آیند. و از رموز مهم نزول تدریجی قرآن همین است زیرا قرآن کتاب تربیت است .
4 ـ نرمخویی و محبت
از شیوه های بسیار مهم و موثر در امر به معروف و نهی از منکر نرمخویی و محبت است ; خصلتی که موفقیت پیامبراکرم (ص ) بنا به تصریح قرآن کریم مرهون آن بوده است .
سخن تا توانی به آزرم گوی
درشتی مکن در سخن نرم گوی
به شیرین زبانی و لطف و خوشی
توانی که پیلی به مویی کشی
5 ـ تشویق به ارزشها
از امتیازات مکاتب الهی همین تشویق به خوبیهاست . پیامبراکرم (ص ) از عنصر تشویق برای پیشبرد اهداف خود فراوان استفاده می کرد. برای آنان که دو رکعت نماز برای خدا خوانده بودند جایزه تعیین می کرد.
پستهای حساس سیاسی فرهنگی و نظامی را به افراد لایقی می سپرد و بدین ترتیب امت را به نیکی و پاکی دعوت می فرمود. که « اسامه بن زید » هجده ساله را فرمانده لشکر قرار داد و... و بدین ترتیب امت را به نیکی و پاکی دعوت می فرمود.
6 ـ ایجاد فضای امر و نهی
بدون تردید محیط هر چند نقش زیربنائی ندارد ولی در پرورش فضایل و رذایل نقش اساسی دارد. رسالت انبیا نیز مبتنی بر این اصل بود که محیط را به گونه ای آماده سازند تا خود مردم « قائم به قسط و عدالت » باشند « لیقوم الناس بالقسط » . لذا پیامبراکرم (ص ) می فرماید : « کلکم راع و کلکم مسوول عن رعیته » .
7 ـ برخورد عملی با مرتکبان منکر
اگر در کنار شیوه های گذشته این شیوه را مدنظر نداشته باشیم بدون شک امر به معروف و نهی از منکر ابتر و بی ثمر خواهد ماند.
مراتب امر به معروف و نهی از منکر
برای این امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله شمرده شده :
1 ـ انکار قلبی
مسلمان باید همواره خواستار معروف و بیزار از منکر باشد و این خصلت در او نهادینه شده باشد اما این مرتبه کافی نیست بلکه مسلمان باید به هر شکل ممکن علاقه مندی خود به معروف و نفرت خود از منکر را نشان دهد و در آینه چهره خود نمایان سازد و این حداقل انتظاری است که از او می رود.
این مرحله خود شرایط گوناگونی دارد چون : نگاه کردن خاموش ماندن سر به زیر انداختن روی گرداندن ندیده گرفتن طرف اخم کردن و...
2 ـ انکار زبانی
گاه ممکن است از امر به معروف و نهی از منکر در سطح نخست یعنی انکار قلبی نتیجه مطلوب گرفته نشود. در این جا لازم است به مرحله بعدی برویم ; یعنی خیلی ساده از تارک معروف و عامل به منکر بخواهیم دست از رفتارش بردارد. این مرتبه نیز خود دارای مراتبی است مانند سربسته سخن گفتن پند دادن سخن ملایم گفتن و سرانجام به صراحت سخن گفتن .
3 ـ اقدام عملی
گاهی نیز مشاهده می شود که منکر چنان در فردی ریشه دار شده که با زبان ریشه کن نمی شود و نیازمند عمل است که « به عمل کار برآید به سخنرانی نیست » .
در چنین مرتبه ای است که باید به اقدام عملی دست زد. مقصود از اقدام عملی هرگونه فعالیت هدفدار و مشروعی است که زمینه را برای ریشه کنی فساد و رشد معروف فراهم می سازد.
حرکت امام حسین (ع ) از مدینه تا کربلا هجرتی در راستای تحقق و احیای امر به معروف و نهی از منکر بوده است
« معروف » هر کاری است که خوبی آن به وسیله عقل و شرع شناخته می شود و « منکر » نقطه مقابل آن است یعنی هر کاری که مورد انکار و تقبیح عقل و شرع قرار گیرد
تبلیغ « عملی » شیوه ای مهم و بسیار موثر در امر به معروف و نهی از منکر به شمار می رود

امر به معروف و نهی از منکر

محمد اکرمی
عن ابی جعفر(ع ) : « ان الامر بالمعروف والنهی عن المنکر فریضه عظیم بهاتقام الفرائض ... » : همانا امر به معروف و نهی از منکر واجب عظیم و بزرگی است که پابرجایی سایر واجبات به آن بستگی دارد. »
این حدیث شریف بیانگر اهمیت فوق العاده این فریضه و جایگاه ویژه آن در دین مبین اسلام است و از تعبیر رسا و دلپذیر « بهاتقام الفرایض » چنین استفاده می شود که امر به معروف و نهی از منکر از لوازم حکومت اسلامی به شمار می رود. چنانچه شرایط زمان و مکان ویژگی مخاطبان امر به معروف و نهی از منکر را درنظر بگیریم به ضرورت دقت و ظرافت تعیین کننده در انجام این فریضه پی خواهیم برد...
ماه محرم (که حرکت امام حسین (ع ) از مدینه به کربلا سفری در راستای تحقق و احیای امر به معروف و نهی از منکر بوده است ) فرصتی است مغتنم تا مبلغان بخشی از وظیفه الهی خود را انجام دهند...
مفهوم امر و نهی
این دو کلمه عربی وقتی به فارسی ترجمه شوند معنی « فرمان مثبت » و « فرمان منفی » به خود می گیرند « امر » در این جا به معنی فرمان به انجام دادن کاری و « نهی » به معنی فرمان به ترک و انجام ندادن آن کار است . چنانچه ملاحظه می شود نخستین چیزی که در فرمان دادن لازم است و در خود کلمه فرمان (امر یا نهی ) گنجانده شده مساله قدرت است زیرا شخص قوی و مقتدر است که می تواند فرمان بدهد.
مفهوم معروف و منکر
نخستین نکته ای که در این جا جلب توجه می کند وسعت و شمول و جامعیت مفهوم این دو کلمه است زیرا به طوری که از منابع لغوی استفاده می شود « معروف » هر کاری است که خوبی آن به وسیله عقل و شرع شناخته می شود و « منکر » نقطه مقابل آن است ; یعنی منکر هر کاری است که مورد انکار و تقبیح عقل و شرع قرار گیرد...
قرآن و امر به معروف و نهی از منکر
ریشه احکام شرعی را باید در قرآن و تفصیل و شاخه های آن را در سنت جست . قرآن کریم در آیه های فراوانی به فریضه امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرده است که به برخی اشاره می شود.
« یومنون بالله والیوم الاخر ویامرون بالمعروف وینهون عن المنکر ویسارعون فی الخیرات واولئک من الصالحین » .
« ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر واولئک هم المفلحون » .
« کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تومنون بالله » (آل عمران آیات 114 و 104 و 110 )
« ان الله یامرو بالعدل والاحسان وایتا ذی القربی و ینهی عن الفحشا والمنکر ... » (سوره نحل آیه 90 )
از مجموع آیات در این باب درمی یابیم که فریضه امر به معروف و نهی از منکر از نظر اسلام بسیار پراهمیت است و همه از عالی و دانی باید برای اجرای آن همگام و همصدا شوند. درباره آیات امر و نهی بسیار می توان نوشت و شرح داد ولی تنها به نکاتی چند بسنده می کنیم :
1 ـ امر به معروف و نهی از منکر واجب است . این مسئله از بدیهیات است و هیچ یک از مسلمانان در وجوب آن تردید نکرده است .
2 ـ وجوب این فریضه در همه ادیان بوده و امتهای گذشته نیز بدان مکلف بوده اند .
3 ـ امر به معروف و نهی از منکر از شوون پیامبری است .
4 ـ ترک این فریضه علت نابودی جوامع گذشته بوده است .
5 ـ امر به معروف و نهی از منکر از حقوق متقابل مسلمانان است و افراد جامعه اسلامی در برابر آن مسئولند .
6 ـ این فریضه بر آگاهان واجب تر است چون عالمان دین مسئولیت بیشتری دارند .
7 ـ زنان نیز مکلف به امر به معروف و نهی از منکر هستند .
8 ـ امر به معروف و نهی ازمنکر نیازمند کسب قدرت است .
شیوه های عملی امر به معروف و نهی از منکر
هدف اساسی در امر به معروف و نهی از منکر تحقق معروف و زدودن منکر است . برای رسیدن به این هدف باید به دنبال موثرترین شیوه باشیم لذا در این مختصر به برخی از آنها اشاره می شود.
1 ـ تبلیغ عملی
اولین شیوه بسیار موثر در امر به معروف و نهی از منکر تبلیغ عملی است .
مهمترین عامل موفقیت پیامبراکرم (ص ) و ائمه (ع ) در گسترش مکتب در همین نکته نهفته است . پیامبراکرم (ص ) در حفر خندق و ساختن مسجد قبل از این که دیگران را تشویق به این کار کند خود پیشقدم بود همین طور امامان معصوم (ع ).
2 ـ احترام به شخصیت افراد
دومین اصلی که در تاثیر امر به معروف و نهی ازمنکر شایان توجه است احترام به شخصیت افراد می باشد. مرتکبان منکر تا وقتی که متجاهر به گناه نشده اند و علنی دست به آن نیالوده اند محترمند و نباید به هتک حرمت آنها پرداخت .
3 ـ ارشاد تدریجی
این توقع نابجایی است که بخواهیم کسانی را که در گرداب منکرات غلطیده اند یک باره از گرداب درآوریم و از آنها مسلمان زمان سازیم . اصولا تربیت امری تدریجی است و رذایل و فضایل هیچ کدام یک مرتبه در جان انسانها به وجود نمی آیند. و از رموز مهم نزول تدریجی قرآن همین است زیرا قرآن کتاب تربیت است .
4 ـ نرمخویی و محبت
از شیوه های بسیار مهم و موثر در امر به معروف و نهی از منکر نرمخویی و محبت است ; خصلتی که موفقیت پیامبراکرم (ص ) بنا به تصریح قرآن کریم مرهون آن بوده است .
سخن تا توانی به آزرم گوی
درشتی مکن در سخن نرم گوی
به شیرین زبانی و لطف و خوشی
توانی که پیلی به مویی کشی
5 ـ تشویق به ارزشها
از امتیازات مکاتب الهی همین تشویق به خوبیهاست . پیامبراکرم (ص ) از عنصر تشویق برای پیشبرد اهداف خود فراوان استفاده می کرد. برای آنان که دو رکعت نماز برای خدا خوانده بودند جایزه تعیین می کرد.
پستهای حساس سیاسی فرهنگی و نظامی را به افراد لایقی می سپرد و بدین ترتیب امت را به نیکی و پاکی دعوت می فرمود. که « اسامه بن زید » هجده ساله را فرمانده لشکر قرار داد و... و بدین ترتیب امت را به نیکی و پاکی دعوت می فرمود.
6 ـ ایجاد فضای امر و نهی
بدون تردید محیط هر چند نقش زیربنائی ندارد ولی در پرورش فضایل و رذایل نقش اساسی دارد. رسالت انبیا نیز مبتنی بر این اصل بود که محیط را به گونه ای آماده سازند تا خود مردم « قائم به قسط و عدالت » باشند « لیقوم الناس بالقسط » . لذا پیامبراکرم (ص ) می فرماید : « کلکم راع و کلکم مسوول عن رعیته » .
7 ـ برخورد عملی با مرتکبان منکر
اگر در کنار شیوه های گذشته این شیوه را مدنظر نداشته باشیم بدون شک امر به معروف و نهی از منکر ابتر و بی ثمر خواهد ماند.
مراتب امر به معروف و نهی از منکر
برای این امر به معروف و نهی از منکر سه مرحله شمرده شده :
1 ـ انکار قلبی
مسلمان باید همواره خواستار معروف و بیزار از منکر باشد و این خصلت در او نهادینه شده باشد اما این مرتبه کافی نیست بلکه مسلمان باید به هر شکل ممکن علاقه مندی خود به معروف و نفرت خود از منکر را نشان دهد و در آینه چهره خود نمایان سازد و این حداقل انتظاری است که از او می رود.
این مرحله خود شرایط گوناگونی دارد چون : نگاه کردن خاموش ماندن سر به زیر انداختن روی گرداندن ندیده گرفتن طرف اخم کردن و...
2 ـ انکار زبانی
گاه ممکن است از امر به معروف و نهی از منکر در سطح نخست یعنی انکار قلبی نتیجه مطلوب گرفته نشود. در این جا لازم است به مرحله بعدی برویم ; یعنی خیلی ساده از تارک معروف و عامل به منکر بخواهیم دست از رفتارش بردارد. این مرتبه نیز خود دارای مراتبی است مانند سربسته سخن گفتن پند دادن سخن ملایم گفتن و سرانجام به صراحت سخن گفتن .
3 ـ اقدام عملی
گاهی نیز مشاهده می شود که منکر چنان در فردی ریشه دار شده که با زبان ریشه کن نمی شود و نیازمند عمل است که « به عمل کار برآید به سخنرانی نیست » .
در چنین مرتبه ای است که باید به اقدام عملی دست زد. مقصود از اقدام عملی هرگونه فعالیت هدفدار و مشروعی است که زمینه را برای ریشه کنی فساد و رشد معروف فراهم می سازد.
حرکت امام حسین (ع ) از مدینه تا کربلا هجرتی در راستای تحقق و احیای امر به معروف و نهی از منکر بوده است
« معروف » هر کاری است که خوبی آن به وسیله عقل و شرع شناخته می شود و « منکر » نقطه مقابل آن است یعنی هر کاری که مورد انکار و تقبیح عقل و شرع قرار گیرد
تبلیغ « عملی » شیوه ای مهم و بسیار موثر در امر به معروف و نهی از منکر به شمار می رود